نخستین گام‌های خلّاقانه

امید نجوان با استفاده از یک گفت‌وگوی مفصل و پردامنه با ساموئل خاچیکیان با تجربه‌ی سال‌ها نویسندگی و نگارش نقد فیلم و فعالیت در رسانه‌ها و مطبوعات، این بار دست به تهیه و ساخت مستند بلندی زده که بی‌تردید می‌تواند برای بسیاری از سینمادوستانی که با بخش‌های نظری و دیدگاه‌های فرهنگی هنری این نویسنده و کارگردان موفق و پیشگام سینمای ایران آشنایی چندانی نداشته‌اند حاوی اطلاعات تازه و ارزنده‌ای باشد.

نخستین‌بار گفت‌وگو با زنده‌یاد خاچیکیان در سال 1377 و به قصد انتشار در قالب مجموعه مطالبی درباره‌ی شیوه‌های مختلف کارگردانی انجام و همان‌سال در کتاب سال ماهنامه‌ فیلم منتشر شد. در مستندِ پیش رو، استفاده از صدای مرحوم خاچیکیان به همراه تهیه‌ی‌ مستنداتی برای مصور کردن آن، به یک فیلم جالب برای آموختن کارگردانی از زبان یک فیلم‌ساز مهم نسل اول سینمای ایران بدل شده است.

خاچیکیان از جمله کارگردانانی است که در مقایسه با بسیاری فیلم‌سازان زمانه‌ی خود، پیشگام و خلاق بوده است. در این مستند نیز فرصت دوباره‌‌ای پیش می‌آید تا بیننده، برخی از تیزرهای مربوط به اعلان نمایش فیلم‌ها– یعنی همان چیزی که در آن سال‌ها به‌عنوان برنامه آینده، پیش از نمایش فیلم در سینماها نشان داده می‌شد– را مثل تورق یک کتاب مصور قدیمی، دوباره مرور کند. فیلم‌برداری این مستند را بابک بذرافشان انجام داده و تدوین را هم خود نجوان به سرانجام رسانده است. نجوان درباره‌ی این فیلم‌ساز با چند نفر از سینماگران معاصر گفت‌وگو کرده است. همه‌ی کسانی که در این مستند از نوع نگاه و سبک کار خاچیکیان حرف زده‌اند (هوشنگ گلمکانی، نظام الدین کیایی، حسن شریفی و مسعود کیمیایی) به اتفاق اعتقاد دارند که خاچیکیان کارگردانی نواندیش و صاحب سبک بوده که در دوران حرفه‌ای خود نیز مثل یک هنرمند آوانگارد عمل می‌کرده است.

در این مستند هم‌چنین با مرور بخش‌هایی از آثار این کارگردان درمی‌یابیم که تلاش او مثلاً برای ایجاد فضاهای رعب‌انگیز که اغلب با استفاده از نورپردازی‌های غیر معمول و اغراق در فضاسازی صورت می‌گرفت، بیش‌تر مؤید این نکته است که این فیلم‌ساز از چارچوب کلیشه‌های رایج و معمول در انتقال لحن برای فیلم‌ها فراتر رفته بود. خاچیکیان در اکثر کارهایش (از فریاد نیمه‌شب گرفته تا چهارراه حوادث و یک‌قدم تا مرگ، ضربت یا دلهره و طوفان در شهر ما و …)  همواره کوشیده تا از طریق فضاسازی‌های اغراق‌آمیز، واقعیت را با سویه‌هایی تازه بازنمایی کند و اعتقاد داشت اغراق در این فضاسازی‌ها به تحرک و تصویرسازی بهتر در صحنه‌پردازی‌ها منجر می‌شود.

در این مستند و با تکیه بر همان گفت‌و‌گوی پیشین درمی‌یابیم که او در ساخت فضاهای ذهنی فیلمی مثل شب‌نشینی در جهنم با استفاده از امکانات بسیار محدود دهه‌های گذشته دست به ابتکاری نو زده و برای ساخت یک اثر کمدی نیز تلاشی جدی داشته است. خاچیکیان با گشاده‌رویی  و به احترام «موشق سروری» که در ابتدا کار ساخت این فیلم را بر عهده گرفته بود ولی در عمل با مشکلات زیادی رو به رو شده بود، از او به عنوان کارگردان این فیلم نام برده است.

گواهي مسعود کیمیایی مبنی بر استفاده‌ی فراوان از تجربه‌ها‌ی ارزنده‌ی خاچیکیان، با توجه به عنوان دستیاری کارگردان، نشانگر این واقعیت است که خاچیکیان حتی در نخستین کارهایش هم برای استفاده از نورپردازی و کاربرد مناسب دوربین یا استفاده از پتانسیل‌های لوکیشن فیلمبرداری، اصرار می‌ورزیده است.

جالب‌تر اینکه در این مستند بخش‌هایی از حرف‌های زنده‌یاد خاچیکیان را که بنا به دلایلی در گفت‌وگوی مطبوعاتی منتشر نشده بود می‌شنویم و در حقیقت بخشی از صداهایی که از مرحوم خاچیکیان در این فیلم شنیده می‌شود، گفته‌هایی‌ست که تا کنون منتشر نشده و می‌توان گفت برای نخستین‌بار در این فیلم فرصت عرضه و ارائه به مخاطب را پیدا کرده است.