ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو (1402-1398)

نگاهی به زندگی و آثار ساموئل خاچیکیان؛ نخستین کارگردان مؤلف سینمای ایران

نویسنده‌ی فیلم‌نامه، کارگردان و تدوین‌گر: امید نجوان. مدیر فیلم‌برداری: بابک بذرافشان. موسیقی متن: انتخابی از آثار لوریس چکناوریان (آلبوم «ترانه‌های عاشقانه»). عکاس و فیلم‌بردار پشت‌صحنه: عباس بغداد دره‌ای. عکاس گفت‌وگو با ساموئل خاچیکیان: محمود صناعی. با سپاس از همکاری: ماهنامه‌ی سینمایی فیلم، فیلمخانه ملی ایران، موزه سینما و خانه سینما. تهیه‌کننده: امید نجوان. فرمت: فول اچ‌دی. نسخه‌ی اولیه (محصول 1398 تا 1400) 80 دقیقه. نسخه‌ی نهایی (محصول 1402) 83 دقیقه.

•سال‌ها قبل، زمانی که با مجموعه‌ی نام‌ها (رضا میرکریمی) در زمینه‌ی سرپرستی گروه نویسندگان و تکمیل بعضی فیلم‌نامه‌ها کار می‌کردم یک روز به صورت اتفاقی نجات آقای بنکز (محصول 2013 به کارگردانی جان لی‌هنکاک) را دیدم. فیلمی درباره‌ی چالش‌های خانم پی‌.ال.‌تراورز (نویسنده‌ی رُمان مری‌پاپینز) با آقای والت دیزنی و مباشران او؛ برای تبدیل این کتاب به فیلم‌نامه‌ای مناسب و قابل عرضه در سینما. البته جالب‌ترین و مهم‌ترین ویژگی‌ این فیلم برای شخص من، نمایش یک ضبط صوت قدیمی در سکانس پایانی و پخش لحظه‌هایی از مجادله و صدای واقعیِ شخصیت‌های درگیر این ماجرا (یعنی خانم تراورز و آقای ‌دیزنی) بود که نشان می‌داد حفظ و نگهداری این صداهای «ظاهراً پیش‌پاافتاده» و «سال‌ها بی‌استفاده مانده» تا چه حد برای سیستم فیلم‌سازی هالیوود اهمیت داشته است.

بعد از تماشای این فیلم، گپ مفصلی بین من و آقای میرکریمی در گرفت؛ و بهانه‌ی این گفت‌وگو هم کم‌توجهی عجیب ایشان به حفظ و نگهداری برخی اسناد مربوط به برخی فیلم‌های قبلی‌شان بود که متاسفانه باعث شده متن تعدادی از فیلم‌نامه‌ها، یادداشت‌ها و حتی برگه‌ی دکوپاژ برخی از این آثار در دسترس نباشد!

تا مدت‌ها ذهنم درگیر این نکته بود که چه‌طور در سیستم هالیوود، صدای ضبط شده روی یک نوارکاست می‌تواند به ایده‌ی ساخت یک فیلم سینمایی منجر شود؛ و چرا ما در ایران نسبت به آرشیو و نگهداری بخش عمده‌ای از سندهای صوتی، تصویری و حتا مکتوبِ مربوط به شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی خود کم‌توجهیم یا دست‌کم بی‌تفاوت از کنار آن رد می‌شویم!

تا این که در یکی از دوره‌های جشنواره‌ی سینماحقیقت، هیچکاک/تروفو را دیدم؛ مستندی به کارگردانی کِنْت جونز در سال 2015. یک فیلم دیدنی و تماشایی درباره‌ی گفت‌وگوی معروف فرانسوا تروفو با آلفرد هیچکاک که متن آن از سال‌ها قبل در کتاب «سینما به روایت هیچکاک» (با برگردانِ پرویز دوایی) به چاپ رسیده و بارها و بارها نیز تجدید چاپ شده.

وقتی عکس‌های به جا مانده از آن گفت‌وگو را هم‌زمان با پخش صدای هیچکاک و تروفو دیدم بی‌درنگ یاد معدود عکس‌ها و نوار کاست به جا مانده از گفت‌وگوی خودم با زنده‌یاد ساموئل خاچیکیان افتادم. فیلم‌سازی که در بین منتقدان سینمای ایران به «آلفرد هیچکاکِ سینمای ایران» معروف بود و هست؛ و گفت‌وگوی من با او نیز سال 1377 در کتاب سال سینمای ایران به چاپ رسیده بود.

تماشای این فیلم، شکل تقریبیِ ساخت یک مستند (آن‌هم بر اساس صدای به جا مانده از یک گفت‌وگوی کم‌تر خوانده و دیده شده) را در ذهن‌ام واضح‌تر کرد. گفت‌وگویی که خوش‌بختانه از هنگام انجام آن چند عکس یادگاری هم وجود داشت. فقط باید نوار گفت‌وگو با زنده‌یاد خاچیکیان را پیدا و آن را به فایل دیجیتال تبدیل می‌کردم تا کار به جریان بیفتد.

در انجام این کار دوستان عزیزم امیرحسین رحمانی و مهرداد جلوخانی بیش‌ترین کمک‌ را به من کردند. اولی با آوردن یک دستگاه دک به استودیو و دیگری با کپچر کردن و سپس تبدیل صدای آنالوگ به دیجیتال. اما تبدیل نوار آنالوگ به فایل دیجیتال، آغازگر راه و مسیر تازه‌ای بود که افق و پایان آن چندان مشخص نبود. حالا باید پس از سال‌ها دوباره گفت‌وگو را می‌شنیدم تا بتوانم برای ساخت تصویرهای آن معادل‌سازی کنم.

وقتی با دقت به محتوای گفت‌وگو گوش دادم متوجه شدم بخش‌هایی از آن که به روایت برخی خاطرات و هم‌چنین تحلیل بازیگری در سینمای ایران پرداخته، به دلیل تمرکز بحث گفت‌وگو بر «تکنیک‌ها و روش‌های کارگردانی در سینمای ایران» اصلاً پیاده و چاپ نشده. به این ترتیب باید گفت آن‌چه که در فیلم ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو مورد استفاده قرار گرفته، جدا از نکته‌های قبلی، شامل برش‌هایی از صحبت‌ها و هم‌چنین صدای زنده‌یاد خاچیکیان است که در این فیلم و برای نخستین‌بار به اشتراک گذاشته شده است.